Het logo heeft aan drie muren gehangen: tweemaal in locaties van De Weezenlanden, en nu boven een deur in de Onze Lieve Vrouwebasiliek. 

DE WEEZENLANDEN: AAN DE WAND EN OP DE SPELDEN

14 december 1985: de onthulling van het logo op zijn originele locatie, in de entreehal van het ziekenhuis tegenover de ingang. Mevrouw Hemels, bestuurssecretaris, trekt het gordijn weg [1]. Op deze plek kwam iedereen die het ziekenhuis binnenkwam er voorbij; voor de bezoeker werd het logo zo verbonden met het ziekenhuis, en daarmee ook aan de Christelijke waarden die aan het logo verbonden zijn (zie hiervoor de pagina ‘symboliek’). 

De rode cirkel geeft de tweede locatie aan (foto is genomen voor het logo werd opgehangen) na een verhuizing van het ziekenhuis. De deur er links van is het kantoor van de directeur; de rode rechthoek is de ingang. Deze locatie is wellicht minder prominent dan de eerste, maar door de plaatsing in de wachtruimte werd het er niet minder vaak gezien. 

Het logo was echter niet alleen een wandversiering; het ontwerp ging dit object voor (zie de pagina ‘beschrijving’), en was ook te zien op bijvoorbeeld het servies, suikerzakjes, boekjes en correspondentie. De eerste keer dat het werd afgebeeld was op de leerlingspelden van de verpleegsters, in gebruik van 1949 tot en met 1997 [2]. Bij de diplomauitreiking kreeg personeel een speld met daarop hun functie, maar tussen het afronden van de eerste training en het afstuderen droegen verpleegsters-in-opleiding een speld met het logo.

De linkerspeld (blauw) was in gebruik van 1947-1970; de rechter van 1970-1977. De blauwe speld was van keramiek met een metalen bevestiging op de achterkant, maar deze combinatie was niet zo stevig, en brak vaak af. 

De spelden waren nodig om naar patiënten te communiceren met wie ze te maken hadden; toen ze voor het eerst in gebruik genomen werden werkten er veel ongeschoolde werk(st)ers in het ziekenhuis, en het was belangrijk dat gediplomeerd personeel, of personeel in opleiding, als zodanig herkenbaar was.

HET ZIEKENHUIS: VAN KLOOSTER TOT MODERN MEDISCH CENTRUM

Het Rooms-Katholiek Ziekenhuis De Weezenlanden bestaat echter niet meer. In 1998 is het samengegaan met het Protestantse Gemeentelijke Sophia-Ziekenhuis tot het huidige Isala Ziekenhuis (vernoemd naar de IJssel die vlak langs Zwolle stroomt). Dit ziekenhuis heeft zich afgescheiden van de Christelijke instituten die eraan vooraf gingen, dus daarna werden de locaties van De Weezenlanden gesloopt werden om plaats te maken voor woningen in 2015 zou het logo op de schroothoop belanden. De koster van de Onze Lieve Vrouwe-basiliek en de voorzitter van de kunst- en cultuurcommissie hoorden hiervan en vonden het zonde; zij zijn met het logo onder de arm naar buiten gelopen om het te redden. Twee verpleegsters die dit zagen gebeuren vroegen de heren wat zij daar wel niet mee van plan waren; toen verteld werd dat het een nieuwe plek zou krijgen in de basiliek mochten de heren doorlopen [3]. 

Dezelfde heren hebben er vervolgens voor gekozen om het logo op de huidige locatie te hangen: onder een decoratieve boog boven de deur naar de Ceciliazaal (zie afbeelding hieronder) onder het orgelbalkon. Deze plek is weloverwogen, praktisch, en toevalligerwijs poëtisch. Ten eerste is het een praktische locatie omdat het voorwerp daar simpelweg past, maar daarnaast is de plek ook gepast. Het moest aan een muur bevestigd worden; daar was het voor gemaakt en had niet anders gekund. Er was plek genoeg geweest in het schip van de kerk, maar dat was te prominent geweest en had een connectie tussen het ziekenhuis en de kerk gesuggereerd. (De zusters uit het klooster, die vroeger voor de zieken zorgden, gingen daar naar de kerk, maar dat was het ook wel [4]). De Peperbustoren is eigendom van de gemeente, en die wilde geen toestemming geven om in de muren te boren. Onder het orgelbalkon, in de ruimte boven een deur, was het goed zichtbaar zonder zich een plek toe te eigenen die niet gepast zou zijn.

De rode cirkel geeft de huidige locatie van het logo weer. Het vierkant met dikke muren onderin is de Peperbustoren; de ruimtes links-onderin zijn er later bij gebouwd.

In de hoeken van de foto zijn de versieringen in de boog te zien. Hoewel het volgens de koster geen factor in zijn beslissing is geweest, was het hem niet ontgaan dat hiermee verwezen wordt naar de congregatie van de Zusters onder de Bogen uit Maastricht. Aan het eind van de negentiende eeuw doneerde Zuster Margaretha, die bij die congregatie hoorde, haar ouderlijk huis aan het Gasthuisplein aan de melkmarkt in Zwolle aan de kerk om er een ziekenhuis van te maken. Het duurde een paar jaar voor haar wens kon worden uitgevoerd, maar in 1897 was het zover [4]. 

Dit ziekenhuis, dat in eerste instantie gerund werd door de nonnen, groeide verder en verder totdat uiteindelijk, in 1963, de naam veranderd werd naar RK Ziekenhuis De Weezenlanden. 22 jaar later werd het logo onthuld aan het publiek, en nog eens dertig jaar later, in 2015, werd het verplaatst naar de basiliek.

Bronnen

Afbeelding eerste locatie: uit interne nieuwsbrief De Weezenlanden, december 1985. Kopie op aanvraag.

Afbeelding tweede locatie: gereproduceerd met toestemming van M. Van der Vegte, de vrouw van de koster en voormalig verpleegkundige.

Leerlingenspelden: Zwolle in Beeld. ‘Insignes’. Bezocht op 12 oktober 2021. https://www.zwolleinbeeld.nl/index.php/589-foto-s-van-zwolle/zorg-rk-de-weezenlanden-insignes/525-zorg-rk-ziekenhuis-de-weezenlanden-insignes.

Plattegrond kerk: André Roks. Ontwikkeling O.L. Vrouwe ten Hemelopneming. Digital illustration (adapted). Reliwiki. 2005. https://reliwiki.nl/images/7/7b/05081920_Zwolle_Onze_Lieve_Vrouwebasiliek_geschiedenis.jpg

Logo: database Catharijneconvent, bezocht op 12 oktober 2021.

1. Interne nieuwsbrief De Weezenlanden, december 1985. Kopie op aanvraag.
2. Zwolle in Beeld. ‘Insignes’. Bezocht op 12 oktober 2021. https://www.zwolleinbeeld.nl/index.php/589-foto-s-van-zwolle/zorg-rk-de-weezenlanden-insignes/525-zorg-rk-ziekenhuis-de-weezenlanden-insignes.
3. Tijdens de presentatieavond in de Onze Lieve Vrouwe-basiliek van 28 oktober 2021 vertelde een bezoeker mij deze anekdote. De heren in kwestie stonden erbij en beaamden dat het de twee verpleegsters ernst was dat het niet zomaar ergens zou belanden.
4. Zwolle in Beeld. ‘RK Ziekenhuis De Weezenlanden’. Bezocht op 12 oktober 2021. https://www.zwolleinbeeld.nl/index.php/267-foto-s-van-zwolle/zorg-rk-de-weezenlanden/161-zorg-rk-ziekenhuis-de-weezenlanden.

Hoewel het logo een harmonieus en samenhangend geheel vormt, komen de afzonderlijke elementen (de tekst ‘lampas charitatis’, een olielamp in de vorm van een vis, de chi-rho ☧ en de tau τ ) hier op unieke wijze samen. Elk element heeft een eigen, gelaagde betekenis.

LAMPAS CHARITATIS

Deze Latijnse frase betekent zoiets als ‘licht der liefde’. Hoewel het concept bekend is binnen het Christendom, komt deze verwoording niet vaak voor. Een waarschijnlijke oorsprong is het antifoon van de Magnificat dat wordt gezongen tijdens de eerste vespers van het feest van Sint Willibrord; hij is de beschermheilige van de aartsdiocese van Utrecht, waaronder Zwolle valt [1].

‘Liefde’ is hier niet de romantische, maar de naastenliefde. Paulus vertelt in 1 Korintiërs 13:7 over de liefde: “Alles verdraagt ze, alles gelooft ze, alles hoopt ze, in alles volhardt ze” (NBV21). Hij omschrijft een naastenliefde die eeuwig en onveranderlijk is; eigenlijk het tegenovergestelde van een vlam, die juist veranderlijk is en kan uitdoven. In het logo is echter die eeuwigdurende, volhardende vlam te zien: gemaakt van koper, en stevig vastgemaakt in de muur, zodat de lamp altijd brandt.

Deze omschrijving van liefde is tevens een connectie met de Liefdezusters van de H.  Carolus Borromeus van Maastricht, de Zwolse congregatie die in het klooster de zieken en gewonden verzorgden; dit klooster is uiteindelijk uitgegroeid tot het Rooms-Katholieke Ziekenhuis De Weezenlanden waarvan dit logo is [2]. Hierover meer op de pagina ‘herkomst’. 

OLIELAMP

Een olielamp werd vroeger gebruikt als draagbare verlichting, en is inmiddels in onbruik geraakt vanwege elektrische alternatieven. Het reservoir in het midden wordt van bovenaf gevuld met brandbare olie. Middels een handvat (in de afbeelding) of een ketting (zoals in het logo; men kon zo de handen vrijhouden) werd het vastgehouden. De olie werd via het mondstuk aangestoken, waar vervolgens een vlam ontbrandde.

In de afbeelding is Florence Nightingale (1820-1910) te zien met zo’n lamp. Haar bijnaam is ‘The Lady with the Lamp’, omdat zij ’s nachts met lamp de ronde deed langs de zieken [3]. Daarom heeft de olielamp een connectie met de verpleging. 

Er is echter ook een Bijbelverhaal waarin de olielamp voorkomt. In 2 Koningen 4:1-7 wordt het verhaal van Elisa en de arme weduwe verteld. Haar overleden man had schulden achtergelaten, en nu kwam de schuldeiser haar twee kinderen als slaven meenemen. Elisa, een profeet, vraagt haar wat ze thuis nog heeft staan; ze heeft alleen een kruikje olie. Elisa draagt haar op om bij haar buren zoveel mogelijk lege kruiken en kannen te verzamelen en daar haar kruikje in leeg te gieten. Pas toen ze allemaal gevuld waren, stopte de olie uit haar kleine kruikje met vloeien. Door die olie te verkopen kon ze de schuldeiser afbetalen, en hield ze zelfs nog geld over om voor haar kinderen te kunnen zorgen. 

CHI-RHO EN TAU

Nog meer Christelijke symboliek zit verstopt in de twee uitgesneden symbolen. De meest opvallende, de chi-rho, is in het midden te zien. Het zijn de eerste twee letters van de naam van Christus, in het Grieks gespeld: χριστός (‘Kristos’). Ook de tau is een Griekse letter, maar is hier geen afkorting maar een alternatieve weergave van het Kruis. In het logo is de tau naar links gekanteld; de lange, middelste uitsnede is de verticale staander van de T, en de kieuw van de vis vormt de horizontale balk. De twee ‘haakjes’ aan de uiteinden hiervan zijn decoratief. Het tau-kruis (ook wel het Sint-Antoniuskruis of de crux commissa) en de chi-rho zijn onder het bewind van keizer Constantijn populaire symbolen van het Christendom geworden [4].

In dit logo komen dus meerdere, overwegend Christelijke, symbolen samen. Door de connectie met Florence Nightingale en de Zusters van Liefde uit Zwolle is echter de verbinding met de verpleging duidelijk zichtbaar.

Bronnen

Cassell & Company. The lady with the lamp: Miss Nightingale at Scutari (1854). Chromolithografie, kleur. Wellcome Library nr. 9983i, https://catalogue.wellcomelibrary.org/record=b1173874.

Konrad Witz. Christus am Kreuz (c. 1445). Verf op hout. Gemäldegalerie, Berlijn, nr. 02558114. https://www.bildindex.de/document/obj02558114.

1. A. Klooster, A. Smeets, en P.B. Smits, Willibrord Door de Eeuwen: Botsende Culturen En Wisselende Perspectieven Op de Apostel van de Lage Landen (Abdij Van Berne, 2018).
2. Zwolle in Beeld. ‘RK Ziekenhuis De Weezenlanden’. Bezocht op 12 oktober 2021. https://www.zwolleinbeeld.nl/index.php/267-foto-s-van-zwolle/zorg-rk-de-weezenlanden/161-zorg-rk-ziekenhuis-de-weezenlanden.
3. L. Selanders, “Florence Nightingale,” in Encyclopedia Britannica (August 9, 2021), https://www.britannica.com/biography/Florence-Nightingale. 
4. De redactie van Encyclopaedia Britannica, “cross,” in Encyclopedia Britannica (5 mei 2021), https://www.britannica.com/topic/cross-religious-symbol.

Het logo is in 1985 gemaakt door dhr. J. Claessens uit Swalmen in opdracht van het ziekenhuisbestuur van RK (Rooms-Katholiek) ziekenhuis De Weezenlanden in Zwolle, naar een ontwerp van J.K.L.M. Clement, bestuurssecretaris van 1947–1962. Zijn inspiratie was een olielampje in de vorm van een Christusmonogram, ontdekt in Zwisterland rond de vierde of vijfde eeuw [1]. De eerste voorwerpen waarop dit logo verscheen zijn de leerlingenspelden van het ziekenhuis; zie hiervoor de sectie ‘herkomst’.

Het meet ongeveer 1 bij 1,5 meter en is vervaardigd uit koper, hoewel de gebruikelijke, rode gloed verhuld is door een donker, mat patina [2]. Het is niet bekend of koper is gebruikt vanwege de antibacteriële eigenschappen van het materiaal en het daaraan gerelateerde gebruik voor bedrails, deurknoppen en steriele instrumenten; het wordt immers regelmatig gekozen voor dergelijke sculpturen.

De huidige positie aan de muur van de basiliek weerspiegelt het oorspronkelijke gebruik als wandstuk; zie hierover de sectie ‘herkomst’. De bevestigingspunten zijn voor de kijker niet te zien, waardoor het een stukje voor de muur lijkt te zweven. 

Er zijn vier afzonderlijke elementen te onderscheiden, waarvan de tekst ‘lampas charitatis’, in hoofdletters, wellicht het meest in het oog springen. De woorden staan ieder op hun eigen regel en zijn vastgemaakt aan de ketting van de olielamp, iets van het midden af, zodat er fysiek en visueel ruimte is voor de vlam die uit de olielamp komt. Deze vlam heeft een geabstraheerde vorm en ziet eruit als een simpel boomblad dat met de punt naar boven wijst, en maakt duidelijk dat de lamp eeuwig aan is. De lamp zelf heeft de vorm van een vis, met twee uitgesneden symbolen: de chi-rho (☧) in het midden, en de tau (τ) verstopt in de kieuwen van de vis. 

Elk element heeft zijn eigen, soms meerdere, betekenissen waardoor het een uniek geheel vormt. Zie hiervoor de pagina ‘symboliek’.

Bronnen

Afbeelding: ‘Lampas Charitatis’, database Kerkcollectie Catharijneconvent, 11 juli 2018.

1. ‘Lampas Charitatis Als Kunstwerk’, z.d. Nieuwsbrief van voormalig ziekenhuis. Kopie op aanvraag.

2. ‘Lampas Charitatis’, database Kerkcollectie Catharijneconvent, 11 juli 2018.

Soms staat een bijzondere groep mensen te kijken naar de ruimte boven een deur in een Zwolse basiliek: (voormalige) patiënten en verpleegsters. Boven de deur naar de Ceciliazaal in de Onze Lieve Vrouwe-basiliek, onder een versierde boog, hangt een koperen ziekenhuislogo dat gered is van de schroothoop door de koster van de basiliek en de voorzitter van het kunst- en cultuurcomité. Was het ziekenhuis dan verbonden aan de basiliek? Nee, niet in een institutionele zin. Om te begrijpen hoe het logo daar beland is, en waarom, moet er gekeken worden naar de christelijke symboliek, de lokale geschiedenis van het ziekenhuis, en naar de ervaringen van de mensen die ermee in aanraking gekomen zijn.

Nadia Guntlisbergen, 5 november 2021

Het moge duidelijk zijn dat degenen die het logo nog in het ziekenhuis hebben zien hangen het met die instelling associëren. Voor degenen die de basiliek bezoeken zonder deze voorkennis zal het echter een andere betekenis hebben. Wellicht herkennen zij de Christelijke symboliek, kennen ze genoeg Latijn om de tekst te begrijpen, of misschien zullen zij alleen naar de esthetische kant kijken. Naarmate de tijd verstrijkt zal de verbinding tussen het voormalig RK Ziekenhuis De Weezenlanden en dit logo steeds minder worden, maar het zal altijd blijven refereren aan de brandende vlam van Christelijke naastenliefde die de medewerkers van het ziekenhuis altijd gedreven heeft om hun werk te doen. 

Bronnen

Over de frase ‘lampas charitatis’: Klooster, A., A. Smeets, and P.B. Smits. Willibrord Door de Eeuwen: Botsende Culturen En Wisselende Perspectieven Op de Apostel van de Lage Landen. Abdij Van Berne, 2018. https://books.google.nl/books?id=fa8zEAAAQBAJ.

Een olielamp met hetzelfde monogram als het logo: Lamp met Chi-Rho Monogram, vierde tot zevende eeuw, terracotta, H. 2.8 × W. 5.3 × H. 9 cm (1 1/8 × 2 1/16 × 3 9/16 in.), 1932.56.77, Harvard Art Museums, https://hvrd.art/o/291909.

Een ander Zwols kunstwerk dat een nieuwe plek heeft gekregen: Zwolle in Beeld. ‘Barmhartige Samaritaan’. Accessed 12 October 2021. https://www.zwolleinbeeld.nl/index.php/591-foto-s-van-zwolle/zorg-rk-de-weezenlanden-barmhartige-samaritaan/528-zorg-rk-ziekenhuis-de-weezenlanden-barmhartige-samaritaan.

Een kunstwerk op de plek waar het klooster stond: Zwolle in Beeld. ‘Ode aan de Poorten’. Accessed 12 October 2021. https://www.zwolleinbeeld.nl/index.php/734-foto-s-van-zwolle/straten-en-pleinen-gasthuisplein-kunstwerk-ode-aan-de-poorten/710-straten-en-pleinen-gasthuisplein-kunstwerk-ode-aan-de-poorten.