Maria ten Hemelopneming

Cathelijne Bruining

De Onze Lieve Vrouwe Basiliek te Zwolle heeft, zoals dit project aangeeft, een heel aantal waardevolle objecten in bezit. Dit vaandel is daar zeker een van. Het is gemaakt in 1905 en behoorde toe aan het Zwolsche Broederschap van Kevelaer, wat opgericht werd in 1780. De tekst op de achterkant leest: “Zwolsche Broederschap van Kevelaer 1780 = 1905”. Hoogstwaarschijnlijk is het vaandel gemaakt voor het 125-jarig bestaan van het broederschap.

---

Het vaandel is gemaakt van rood velours. Maria staat centraal, ze is afgebeeld met een aureool van gouddraad, pailletten en kraaltjes. Ze staat op een wolk, haar handen zijn gevouwen en ze draagt een blauwe omhang met een rood gewaad daaronder. Naast haar hoofd zijn twee hoofden van engelen afgebeeld. De tekst langs de randen leest van links naar boven naar rechts Assumpta est / Maria in coelum / gaudent angeli. De eerste letter van elk woord is goud, de rest is rood. De tekst betekent ‘Maria wordt opgenomen in de hemel, de engelen verheugen zich’. Deze tekst is het begin van zowel een liturgische tekst, als van een lied, die horen bij Maria ten Hemelvaart, een belangrijke katholieke feestdag die gevierd wordt op 15 augustus. Aan de onderzijde zijn vijf afhangende panden te zien, afgezet met franje. De middelste drie lopen spits toe en zijn voorzien van lelies. Uit het hart van de bloem groeit een klein kruisje. De buitenste twee panden, rechthoekig aan de onderzijde, zijn ook van lelies voorzien. De witte lelie is een bloem die bij uitstek met Maria geassocieerd wordt, het benadrukt haar maagdelijkheid en haar zuiverheid.

Ontwerper & maker

Dit specifieke exemplaar, met de panden aan de onderkant, wordt met een Frans woord gonfalon genoemd.[2] Waarschijnlijk is het ontwerp van de afbeelding gemaakt door de architect Friedrich Wilhelm Mengelberg, die veel van het neogotische interieur van het kerkgebouw heeft ontworpen. Het ontwerp is uitgevoerd door Overman, in Zwolle.[3] Mengelberg was oorspronkelijk afkomstig uit Duitsland, uit Keulen. Voor de dom aldaar ontwierp hij ook vaandels, tussen 1897 en 1899.[4] Het vaandel stond oorspronkelijk voorin de kerk en was bevestigd aan een neogotische standaard. Tegenwoordig hangt het in de westkant van de kerk, aan de balustrade voor het orgel, naast een ander vaandel waarop Maria is afgebeeld.

Processies & Vaandels

Een processie is volgens Margry:

Een religieus ritueel, in plechtige optocht uitgevoerd door gelovigen, al of niet in combinatie met kerkelijke functionarissen en attributen, met als doel versterking van de godsvrucht, boetedoening en/of al een te richten dank- of smeekbede tot God of een heilige.[5]

Onder de attributen die bij een processie gebruikt worden vallen de processievaandels. Processievaandels zoals die in kerkelijke context gebruikt worden, zijn voortgekomen uit de militaire vaandels van de klassiek oudheid, een vexillum of labarum in het Latijn. Vaandels werden gebruikt bij optochten van legers. De middeleeuwen zien het gebruik van vaandels meer in de context van het feodale stelsel, als een heerserssymbool. Kruistochten zijn een goed voorbeeld van eerder gebruik van vaandels, we zien bijvoorbeeld vanaf de 12^e eeuw de opkomst van heiligenvaandels. Belangrijk voor een processievaandel is dat het door een priester gezegend is.[6]

Omdat dit vaandel gemaakt is voor het broederschap, ter gebruik bij bijvoorbeeld de bedevaartprocessies in en naar Kevelaer, noemen we het ook wel een processievaandel. Voor de fysieke kenmerken van een processievaandel waren geen specifieke richtlijnen, omdat een vaandel strictu sensu geen liturgisch object is en dus niet gebruikt wordt tijdens de mis zelf.[7] Hierdoor waren er minder tot geen eisen waaraan het ontwerp moest voldoen. Peter Jan Margry stelt ook dat de vorm van het processievaandel door de eeuwen heen weinig veranderd is.[8] Wat betreft materiaalkeuze waren er geen strenge richtlijnen, maar omdat vaandels vaak vervaardigd werden in dezelfde ateliers waar ook de paramenten[9] vervaardigd werden, zijn ze vaak van zijde gemaakt en ook geborduurd.[10]

Vanwege de grotere vrijheid bij het ontwerpen van vaandels, konden de ontwerpateliers zich meer veroorloven in de zin van stijl en compositie. De Onze Lieve Vrouwe is een neogotische kerk, en dit vaandel kan ook gerekend worden tot deze stijl, met name omdat Mengelberg één van de invloedrijkste neogotische ontwerpers was in Nederland en Duitsland. Vaandelkunst werd door de minder strenge eisen een behapbare onderneming, en daarnaast ook minder arbeidsintensief door het relatief weinige borduurwerk in vergelijking met paramenten. Door de grootte van het werkvlak en het gebruik van een vaandel moest een krachtige compositie uitgedacht worden. Doordat de achtergrond van rood velours effen is, zonder versiering, staat Maria op dit vaandel centraal. De liturgische tekst uit het offertorium, wat ook een lied kan zijn, geeft meer context aan de afbeelding.

Tegenwoordige processies en gebruik van vaandels

In een processie wordt het vaandel gewoonlijk door een leek of door een acoliet gedragen.[11] Achter het vaandel lopen de mensen die tot de desbetreffende gemeenschap, parochie of, zoals bij ons vaandel, broederschap behoren. Een vaandel spreekt tot de verbeelding, het is een symbool voor een grote groep mensen en doordat het zichtbaar is voor zowel het publiek als de volgelingen, draagt het ook bij aan de identiteitsvorming van de mensen. Zoals Margry aankaart, is een publieke processie een van de effectievere manieren om een opvatting of boodschap naar buiten te brengen.[12]

Tot 1983 was het in Nederland niet toegestaan om in het openbaar processies te houden. Op 15 augustus 2007 werd in Zwolle, een overwegend protestantse stad, de eerste Mariaprocessie sinds eeuwen gehouden. Ook in 2008 en 2009 werd de processie gehouden, inclusief het hier besproken vaandel, het zilveren Mariabeeld dat in bezit is van de kerk, en verscheidene andere attributen.[13]

Processie-bedevaarten

In de Nederlanden en het Duitse rijk van de 17e en 18e eeuw groeiden de bedevaarten naar heiligdommen ter ere van Maria in populariteit. Deze bedevaarten werden meestal opgezet door particulieren of broederschappen die niet gelieerd waren aan de Kerk. Mede hierom, en ook omdat de groepen zich bij een bedevaart buiten eigen parochiegebied begaven en er dus geen controle was, stelde de kerk in de 17^e eeuw regels in. Er was vanaf dat moment bisschoppelijke toestemming nodig voor een bedevaart en de leiding werd toevertrouwd aan de pastoor.[14]

De bedevaart naar Kevelaer

Al sinds 1642 is Kevelaer één van de grootste bedevaartsoorden voor katholieken in Noord-Europa. Jaarlijks trekt de stad in Duitsland, ter hoogte van Venlo, een miljoen pelgrims. Vooral in de periode dat het katholieke geloof in Nederland niet openbaar gepraktiseerd mocht worden, functioneerde Kevelaer als belangrijke ontmoetingsplek voor Nederlandse katholieke gelovigen. In deze periode lag Kevelaer in het koninkrijk Pruisen, waar een grotere godsdienstvrijheid gold.

Het bedevaartsoord is gesticht door Hendrik Busman, in 1641. Hij zou vlak voor Kerstmis in dat jaar drie keer een stem hebben gehoord die zei dat hij in Kevelaer een kapel moest bouwen. Om deze reden spaarde hij geld, maar hij was bang voor de reactie van zijn vrouw, dus hield hij het voor haar geheim. Zij, echter, kreeg in de periode voor Pinksteren een visioen waarin zij een kappelletje zag, waarin een print van Maria Consolatrix Afflictorum aanwezig was. Dit verhaal werd door twee soldaten bevestigd, die het huis badend in het licht gezien hadden. Nog eens bevestigd werden de visioenen door het feit dat de vrouw van Hendrik een paar dagen eerder geweigerd had om twee kopergravures van dezelfde Maria te kopen, omdat ze die te duur vond. Direct na de stichting van de kapel vonden er wonderbaarlijke genezingen plaats in Kevelaer en omtrek. In 1654 werd het oorspronkelijke kappelletje vervangen door de huidige Gnadenkapelle, waarin de print nog steeds te vinden is.

In de 16^e en 17^e eeuw werd de regionaal georiënteerde bedevaart belangrijk, mede omdat het katholieke geloof niet in het openbaar gepraktiseerd mocht worden. De opkomst van nieuwe broederschappen maakte het op bedevaart gaan in een groepsverband makkelijker, waar dat eerder voor veel mensen niet mogelijk was.[15] De bedevaart was, zeker in de beginperiode van Kevelaer, een hele onderneming. De voettocht vanuit Zwolle nam acht (!) dagen in beslag. Vandaag de dag worden er bussen geregeld die de bedevaartgangers in een paar uur naar Kevelaer brengen.

Ook nu nog wordt elk jaar een bedevaart georganiseerd vanuit Zwolle en omstreken. Vanaf het oprichtingsjaar 1780 wordt deze tocht georganiseerd door het broederschap. Op de website van het broederschap is het thema van het jaar 2019 te lezen: ‘Naar wie zouden wij gaan?’, uit Johannes 6:68. Een korte uitleg daaronder:

We mogen ons daarbij de vraag stellen: waarheen is mijn weg bij alle dingen die om ons heen gebeuren? In Kevelaer is Maria een lichtpunt voor mensen die op zoek zijn naar troost en houvast. De “Troosteres der Bedroefden”. Het programma biedt gezamenlijke vieringen, we lopen en bidden de Kruisweg en er is een lichtprocessie. Maar ook de ontmoetingen zijn belangrijk tijdens de maaltijden en de avond.[16]

Ter Afsluiting

Het broederschap speelt, samen met het vaandel en de jaarlijkse bedevaart, een rol bij de identiteitsvorming en identificatie met Maria voor de parochianen in Zwolle en omstreken. De Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming is in het bezit van meerdere processieattributen, die dit identiteitsgevoel nog versterken. Men denke aan een ketting ter ere van het tachtigjarige bestaan van het broederschap, processiestaven en -kruizen, en meerdere vaandels. Het eerdergenoemde zilveren Mariabeeld is een topstuk, ingelegd met edelstenen. Hoewel deze objecten een verschillende symbolische waarde hebben, worden ze in de eerste plaats gebruikt ter ondersteuning van het devotionele karakter van een processie.

Het verbod op processies werd in Nederland pas in 1983 werd opgeheven. De bedevaarten, echter, zijn eigenlijk nooit weggeweest uit het Nederlandse katholieke geloofsleven. Tegenwoordig wordt er door het broederschap nog elk jaar een bedevaart naar Kevelaer georganiseerd en wordt er op 15 augustus – op Maria Hemelvaart – een processie gehouden in Zwolle en wordt dit vaandel daarbij gebruikt. Waar de gelovigen vroeger naar Kevelaer vertrokken omdat ze in Nederland geen processies mochten houden, blijven de mensen nu dichter bij huis, hoewel de bedevaart naar Kevelaer nog steeds georganiseerd wordt. Het is mooi om te zien dat in 2019, in een seculiere samenleving, dergelijke gebruiken en rituelen met alle bijbehorende attributen nog steeds een kenmerk zijn van de Onze Lieve Vrouwe parochie.

Noten & Bronnen

Noten

[1] Catharijne Convent, Kerkcollectie Digitaal.

[2] P.J. Margry, Teedere Quaesties: religieuze rituelen in conflict. (Hilversum: Verloren, 2000), 63.

[3] Paul van der Vegte, in een email naar de auteur, 23 oktober 2019.

[4] M. Van Roon, “Goud, Zilver & Zijde: katholiek textiel in Nederland 1830-1965” (PhD diss., Universiteit Leiden, 2010), 139.

[5] Margry, Teedere Quaesties, 34.

[6] Margry, “Teedere Quaesties”, 62-63.

[7] Van Roon, “Goud, Zilver & Zijde”, 207.

[8] Margry, “Teedere Quaesties”, 62.

[9] Onder paramenten worden kazuifels, koorkappen en andere liturgisch textiel verstaan. Vaandels horen hier officieel dus niet bij omdat ze niet bij de liturgie gebruikt worden, maar in de regel worden ze hier wel onder verstaan. Zie Van Roon, “Goud, Zilver & Zijde,” 19.

[10] Van Roon, “Goud, Zilver & Zijde,” 22.

[11] Hoeveel vaandels er mee gingen en hoe zij eruitzagen, is niet bekend. Zie ook Margry, Teedere Quaesties, 121.

[12] Margry, Teedere Quaesties, 40.

[13] H. van Eijsden, “Derde Mariaprocessie trekt weer meer processiegangers.” Weblog Zwolle, 15 augustus 2009.

[14] Margry, Teedere Quaesties, 56-57.

[15] Margry, “Teedere Quaesties”, 56-58.

[16] Kevelaer Broederschap Zwolle e.o.

Boeken

Bach, H. en T. Waterreus. Verum, Pulchrum et Bonum. Zwolle: Parochie Thomas a Kempis – Locatie Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming, 2010.

Brandhof, van den M. Vlaggen, vaandels & standaarden van het Rijksmuseum te Amsterdam. Amsterdam: Rijksmuseum, 1977.

Erdmann, C., W.A. Goffart, M.W. Baldwin. The Origin of the Idea of Crusade: Foreword and Additional Notes by Marshall W. Baldwin. Princeton: Princeton University Press, 2019.

Jensen, R. Weit Offene Augen: Pilgern Gestern Und Heute. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2018.

Margry, P.J. Teedere Quaesties: religieuze rituelen in conflict. Hilversum: Verloren, 2000.

Roon, van M. Goud, Zilver en Zijde: katholiek textiel in Nederland 1830-1965. PhD diss., Universiteit Leiden, 2010.

Verspaandonk, J.A.J.M. Het Hemels Prentenboek: devotie- en bidprentjes vanaf de 17^e eeuw tot het begin van de 20^e eeuw. Hilversum: Gooi en Sticht, 1975.

Wingens, M. “De Nederlandse Mariale bedevaart (ca. 1600-1800). Van een instrumentele naar een spirituele benadering van het heilige.” Trajecta 2, (1992): p. 168-86.

Online bronnen

Eijsden, van H. “Derde Mariaprocessie trekt weer meer processiegangers.” Weblog Zwolle, 15 augustus 2009. Geraadpleegd op 24-10-19. https://www.weblogzwolle.nl/nieuws/12963/derde-mariaprocessie-trekt-weer-meer-processiegangers.html.

Huygens ING. “Rooms-katholieke religieuze broederschappen in Nederland in de 19^e eeuw.” Geraadpleegd op 15-10-19. http://resources.huygens.knaw.nl/broederschappen/gids/vereniging/3988775294.

Kevelaer Broederschap te Zwolle, geraadpleegd op 15-10-19. https://www.broederschap-kevelaer-zwolle-eo.nl/.

Margry, P.J. en C. Caspers. “Een classificatie van bedevaartplaatsen in Nederland.” Meertens Instituut, geraadpleegd op 24-10-19. https://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/achtergrond_cultuur.

RTV Focus Zwolle. “Documentaire over de bedevaart naar Kevelaer.” RTV Focus TV Zwolle, 8 november 2017. Geraadpleegd op 15-10-19. https://www.rtvfocuszwolle.nl/documentaire-bedevaart-naar-kevelaer/amp/.

Trouw. “Katholieken mogen weer gezien worden in Zwolle.” Trouw, 10 augustus 2007. Geraadpleegd op 24-10-19. https://www.trouw.nl/nieuws/katholieken-mogen-weer-gezien-worden-in-zwolle~b28ea8d5/.

Afbeeldingen

Header: eigen foto.

Afb. 1: Kerkcollectie Digitaal, Museum Catharijne Convent.

Afb. 2: Gemaakt door Harry Plantinga. https://www.weblogzwolle.nl/nieuws/36346/bijzondere-processie-maria-ten-hemelopneming.html.

Afb. 3: Onbekend, copyrightvrij.

Afb. 4: Gemaakt door Harry Plantinga. https://www.weblogzwolle.nl/nieuws/36346/bijzondere-processie-maria-ten-hemelopneming.html.